صرف کردن فعل پرواز؛ نگاهی به فیلم سینمایی "دونده"

به گزارش خبرنگار مهر، نادری فیلمسازی سفر کرده است که با فیلم‌های اولیه خود بخصوص قبل از انقلاب تأثیری پررنگ بر سینمادوستان حرفه‌ای گذاشت. کسانی که بسیاری از آنها امروز وارد گود شده و سینما را تجربه کرده‌اند. دو فیلم "خداحافظ رفیق" و "تنگنا" از جمله آثار او هستند که مخاطبان به تنگ آمده از سینمای سخیف آن زمان را درگیر خود و عاشق سینما کردند.

نادری قبل از مهاجرت از ایران و مهجور ماندن در ینگه دنیا، 9 فیلم ساخت. "خداحافظ رفیق" سال 50، "ساز دهنی"، "تنگنا" و "تنگسیر" سال 52، "مرثیه" سال 56، "ساخت ایران" سال 57، "جستجو" سال 59، "دونده" سال 61 و "آب، باد، خاک" سال 64 مجموعه این آثار هستند. او در دوران مهاجرت هم فیلم‌هایی ساخت که هیچکدام نتوانستند توجهی ویژه به خود جلب کنند و مهجور ماندند. "منهتن از روی شماره"، "مانع صوتی" و ... از جمله این آثار هستند.

امیر نادری

"دونده" اوایل دهه 60 ساخته شد. مقطعی بسته که فیلمسازان به نماد، استعاره و نقد زیرپوستی روی آورده بودند و یک زبان تصویری تازه را تجربه می‌کردند. در آن زمان "دونده" فیلمی ویژه به شمار می‌رفت. فیلم‌های کانونی در این دوره مقطعی طلایی را تجربه کردند و رویکرد فیلمسازان جوان که برخی از آنها در سال‌های بعد به سینماگران تأثیرگذار بدل شدند، این مقطع را بیشتر مورد توجه قرار می‌دهد.

عباس کیارستمی، ابراهیم فروزش و ... در کنار نادری از جمله جوانان مستعد بودند که همانطور که انتظار می‌رفت، خود را از توده فیلمسازانی که به فراموشی سپرده شدند، جدا کردند و خاص شدند. نادری در "دونده" می‌کوشد فضای بسته و خفقان موجود برای رشد توده مردم را در یک بسته‌بندی استعاری به تصویر بکشد. امیرو پسرکی بی‌کس و کار است که حتی سواد ندارد، ولی رویای رفتن و خروج از فضایی بسته که گرفتارش است او را به تکاپو برای پرواز وامی‌دارد.

فیلمساز همگام با رویا و دغدغه‌های قهرمان کودک خود تلاش می‌کند به مولفه‌ها و تمهیدات کارکردی روی بیاورد که گاه به تعدد می‌انجامد. دریا به عنوان مدینه فاضله امیرو، نقشی نمادین در موکد کردن این آرزو دارد و به واسطه زندگی پسرک در جزیره‌ای محصور در دریا برجسته‌تر می‌شود. در همین ارتباط کشتی هم حکم قایق نجات ذهنی او را پیدا می‌کند که هر روز صبح و شب با نگاه کردن به نمای دور آن، این رویای ذهنی بدون کلام به تصویر درمی‌آید.

حتی سرپناه امیرو هم کشتی به گل نشسته است که در گوشه ای متروک از ساحل امکان این تعامل را بیشتر می کند. اما آرزوی کندن و پرواز تنها با این مولفه موکد نمی شود، بلکه با علاقه امیرو به هواپیما و عشق خریدن مجلات خارجی با عکس هواپیما نیز وجهی دیگر پیدا می کند.

اگر حضور قطار را هم به این مولفه ها اضافه کنیم این وجه پررنگ می شود که همه آنها به نوعی رویای رفتن و کندن را به عنوان تم اصلی فیلم و دغدغه قهرمان تداعی می کنند و همه در خدمت یک مفهوم هستند. نادری تلاش کرده با کنار هم قرار دادن این مولفه‌ها در کنار شرایط نابسامان که بر زندگی امیرو و دیگر بچه‌های جزیره حاکم است، به چیدمانی واقعگرا از شرایط برای پرداخت این کاراکتر و حتی رویاهای او برسد.

از دل چنین شرایطی است که امیرو برای رسیدن به رویایی دست‌نیافتنی خود از پله اول آغاز می‌کند و در پی سوادآموزی می‌رود. به این ترتیب این تفکر و سلیقه صرف نویسنده نیست که انگیزه را برای امیرو ایجاد می‌کند، بلکه روند زندگی است که او را به سوی چنین انتخابی سوق می‌دهد. تبعیت از قانون عمل و عکس‌العمل که درون دنیای قصه و فیلم مفهوم پیدا می کند و به نظر الحاقی یا تحمیلی هم نمی‌آید.

فیلم‌های به اصطلاح کانونی این مشترکه را دارند که با محور قرار دادن زندگی یک کودک معمولاً محروم در شرایطی خاص، از دل واقعگرایی به نمادپردازی و مفاهیم زیرپوستی می پردازند. "دونده" هم این ویژگی ها را با خود به همراه دارد و طبعاً نمی توان انتظار پایانی کنشمند از نگاه معمول را داشت. پایانی که حرکتی ویژه را به همراه داشته باشد یا تغییری شگرف در شرایط موجود ایجاد کند.

در پایان امیرو با یاد گرفتن الفبا پله‌های رسیدن به رویا را به گونه ریشه ای دنبال می‌کند. عمده فیلم‌های معترض دهه‌های 50 و 60 هم ناآگاهی عامه مردم را به عنوان عامل اصلی حاکمیت زور بر آنان معرفی می‌کردند. از این وجه "دونده" بیشتر به فیلم‌های محتاط و نمادگرا دهه 50 شبیه است که تصویری بی‌زمان و مکان از موقعیت قهرمان ارائه می‌دهد. در پایان ایستادگی برابر نیروی فشار قطار در حال حرکت (به عنوان نماد متهاجم) و صرف الفبا، کنشی نمادین و معترض برای خروج از فضای بسته و تحقق رویای کندن و پرواز است.

"دونده" با فیلمنامه‌ای مشترک از بهروز غریب‌پور و نادری به تصویر درآمده با حضور بازیگرانی چون مجید نیرومند، موسی ترکی‌زاده، علیرضا غلام‌زاده و علی‌ پاسدارزاده و تهیه‌کنندگی رضا رمضانی. این فیلم موفق شد جایزه بزرگ جشنواره سه قاره نانت در سال 64، جایزه جشنواره جیفونی در سال 69 و جایزه ویژه هیئت داوران جشنواره سینه جونیور در سال 78 را به دست آورد.

فیلم سینمایی "دونده" به کارگردانی امیر نادری درباره نوجوانی تنها به نام امیرو است که سودای مهاجرت به آن سوی آب‌های دریای جنوب را در سر دارد. او با جستجوی آشغال‌ها، جمع‌آوری و فروش بطری‌های خالی، فروش آب یخ، واکس زدن کفش فرنگی‌ها و ...  پول به دست می‌آورد. این فیلم جمعه 30 آذرماه از برنامه صد فیلم شبکه سوم سیما پخش شد.